เอวํ โข ภิกฺขูติ เอวํ รูปารมฺมณสฺส ฉนฺทราคสฺส เวทนาทีสุ อญฺญตรํ อารมฺมณํ อกรณโต สิยา ฉนฺทราคเวมตฺตตาฯ ขนฺธาธิวจนนฺติ ขนฺธาติ อยํ ปญฺญตฺติฯ อยํ ปน อนุสนฺธิ น ฆฏิยติ, กิญฺจาปิ น ฆฏิยติ, สานุสนฺธิกาว ปุจฺฉา, สานุสนฺธิกํ วิสฺสชฺชนํฯ อยญฺหิ เถโร เตสํ เตสํ ภิกฺขูนํ อชฺฌาสเยน ปุจฺฉติ, สตฺถาปิ เตสํ เตสํ อชฺฌาสเยเนว วิสฺสชฺเชติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ ทสมํฯ

อิมสฺส จ ปน วคฺคสฺส เอเกกสฺมิํ สุตฺเต ปญฺจสตา ปญฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺตํ ปตฺตาติฯ

ขชฺชนียวคฺโค อฏฺฐโมฯ

9. เถรวคฺโค

1. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา

[83] เถรวคฺคสฺส ปฐเม มนฺตาณิปุตฺโตติ, มนฺตาณิยา นาม พฺราหฺมณิยา ปุตฺโตฯ อุปาทายาติ อาคมฺม อารพฺภ สนฺธาย ปฏิจฺจฯ อสฺมีติ โหตีติ อสฺมีติ เอวํ ปวตฺตํ ตณฺหามานทิฏฺฐิปปญฺจตฺตยํ โหติฯ ทหโรติ ตรุโณฯ ยุวาติ โยพฺพเนน สมนฺนาคโตฯ มณฺฑนกชาติโกติ มณฺฑนกสภาโว มณฺฑนกสีโลฯ มุขนิมิตฺตนฺติ มุขปฏิพิมฺพํฯ ตญฺหิ ปริสุทฺธํ อาทาสมณฺฑลํ ปฏิจฺจ ปญฺญายติฯ กิํ ปน ตํ โอโลกยโต สกมุขํ ปญฺญายติ, ปรมุขนฺติ? ยทิ สกํ ภเวยฺย, ปรมฺมุขํ หุตฺวา ปญฺญาเยยฺย, อถ ปรสฺส ภเวยฺย, วณฺณาทีหิ อสทิสํ หุตฺวา ปญฺญาเยยฺยฯ ตสฺมา น ตํ อตฺตโน, น ปรสฺส, อาทาสํ ปน นิสฺสาย นิภาสรูปํ นาม ตํ ปญฺญายตีติ วทนฺติฯ อถ ยํ อุทเก ปญฺญายติ, ตํ เกน การเณนาติ ? มหาภูตานํ วิสุทฺธตายฯ ธมฺโม เม อภิสมิโตติ มยา ญาเณน จตุสจฺจธมฺโม อภิสมาคโต, โสตาปนฺโนสฺมิ ชาโตติ กเถสิฯ ปฐมํฯ

2. ติสฺสสุตฺตวณฺณนา

[84] ทุติเย มธุรกชาโต วิยาติ สญฺชาตครุภาโว วิย อกมฺมญฺโญฯ ทิสาปิ เมติ อยํ ปุรตฺถิมา อยํ ทกฺขิณาติ เอวํ ทิสาปิ มยฺหํ น ปกฺขายนฺติ, น ปากฏา โหนฺตีติ วทติฯ ธมฺมาปิ มํ น ปฏิภนฺตีติ ปริยตฺติธมฺมาปิ มยฺหํ น อุปฏฺฐหนฺติ, อุคฺคหิตํ สชฺฌายิตํ น ทิสฺสตีติ วทติฯ วิจิกิจฺฉาติ โน มหาวิจิกิจฺฉาฯ น หิ ตสฺส ‘‘สาสนํ นิยฺยานิกํ นุ โข, น นุ โข’’ติ วิมติ อุปฺปชฺชติฯ เอวํ ปนสฺส โหติ ‘‘สกฺขิสฺสามิ นุ โข สมณธมฺมํ กาตุํ, อุทาหุ ปตฺตจีวรธารณมตฺตเมว กริสฺสามี’’ติฯ

กามานเมตํ อธิวจนนฺติ ยถา หิ นินฺนํ ปลฺลลํ โอโลเกนฺตสฺส ทสฺสนรามเณยฺยกมตฺตํ อตฺถิ, โย ปเนตฺถ โอตรติ, ตํ จณฺฑมีนากุลตาย อากฑฺฒิตฺวา อนยพฺยสนํ ปาเปติ, เอวเมวํ ปญฺจสุ กามคุเณสุ จกฺขุทฺวาราทีนํ อารมฺมเณ รามเณยฺยกมตฺตํ อตฺถิ, โย ปเนตฺถ เคธํ อาปชฺชติ, ตํ อากฑฺฒิตฺวา นิรยาทีสุ เอว ปกฺขิปนฺติฯ อปฺปสฺสาทา หิ กามา พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโยติ อิมํ อตฺถวสํ ปฏิจฺจ ‘‘กามานเมตํ อธิวจน’’นฺติ วุตฺตํฯ อหมนุคฺคเหนาติ อหํ ธมฺมามิสานุคฺคเหหิ อนุคฺคณฺหามิฯ อภินนฺทีติ สมฺปฏิจฺฉิฯ น เกวลญฺจ อภินนฺทิ, อิมํ ปน สตฺถุ สนฺติกา อสฺสาสํ ลภิตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต กติปาเหน อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ ทุติยํฯ

3. ยมกสุตฺตวณฺณนา

[85] ตติเย ทิฏฺฐิคตนฺติ สเจ หิสฺส เอวํ ภเวยฺย ‘‘สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติ เจว นิรุชฺฌนฺติ จ, สงฺขารปฺปวตฺตเมว อปฺปวตฺตํ โหตี’’ติ, ทิฏฺฐิคตํ นาม น ภเวยฺย, สาสนาวจริกํ ญาณํ ภเวยฺยฯ ยสฺมา ปนสฺส ‘‘สตฺโต อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสตี’’ติ อโหสิ, ตสฺมา ทิฏฺฐิคตํ นาม ชาตํฯ ถามสา ปรามาสาติ ทิฏฺฐิถาเมน เจว ทิฏฺฐิปรามาเสน จฯ

เยนายสฺมา สาริปุตฺโตติ ยถา นาม ปจฺจนฺเต กุปิเต ตํ วูปสเมตุํ อสกฺโกนฺตา ราชปุริสา เสนาปติสฺส วา รญฺโญ วา สนฺติกํ คจฺฉนฺติ, เอวํ ทิฏฺฐิคตวเสน ตสฺมิํ เถเร กุปิเต ตํ วูปสเมตุํ อสกฺโกนฺตา เต ภิกฺขู เยน ธมฺมราชสฺส ธมฺมเสนาปติ อายสฺมา สาริปุตฺโต , เตนุปสงฺกมิํสุฯ เอวํพฺยาโขติ เตสํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก วิย เถรสฺส สมฺมุขา ปคฺคยฺห วตฺตุํ อสกฺโกนฺโต โอลมฺพนฺเตน หทเยน ‘‘เอวํพฺยาโข’’ติ อาหฯ ตํ กิํ มญฺญสิ, อาวุโสติ? อิทํ เถโร ตสฺส วจนํ สุตฺวา, ‘‘นายํ อตฺตโน ลทฺธิยํ โทสํ ปสฺสติ, ธมฺมเทสนาย อสฺส ตํ ปากฏํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ติปริวฏฺฏํ เทสนํ เทเสตุํ อารภิฯ

ตํ กิํ มญฺญสิ, อาวุโส ยมก, รูปํ ตถาคโตติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ? อนุโยควตฺตํ ทาปนตฺถํฯ ติปริวฏฺฏเทสนาวสานสฺมิญฺหิ เถโร โสตาปนฺโน ชาโตฯ อถ นํ อนุโยควตฺตํ ทาเปตุํ ‘‘ตํ กิํ มญฺญสี’’ติอาทิมาห? ตถาคโตติ สตฺโตฯ รูปํ เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณนฺติ อิเม ปญฺจกฺขนฺเธ สมฺปิณฺเฑตฺวา ‘‘ตถาคโต’’ติ สมนุปสฺสสีติ ปุจฺฉติฯ เอตฺถ จ เต, อาวุโสติ อิทํ เถรสฺส อนุโยเค ภุมฺมํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอตฺถ จ เต เอตฺตเก ฐาเน ทิฏฺเฐว ธมฺเม สจฺจโต ถิรโต สตฺเต อนุปลพฺภิยมาเนติฯ สเจ ตํ, อาวุโสติ อิทเมตํ อญฺญํ พฺยากราเปตุกาโม ปุจฺฉติฯ ยํ ทุกฺขํ ตํ นิรุทฺธนฺติ ยํ ทุกฺขํ, ตเทว นิรุทฺธํ, อญฺโญ สตฺโต นิรุชฺฌนโก นาม นตฺถิ, เอวํ พฺยากเรยฺยนฺติ อตฺโถฯ

เอตสฺเสว อตฺถสฺสาติ เอตสฺส ปฐมมคฺคสฺสฯ ภิยฺโยโสมตฺตาย ญาณายาติ อติเรกปฺปมาณสฺส ญาณสฺส อตฺถาย, สหวิปสฺสนกานํ อุปริ จ ติณฺณํ มคฺคานํ อาวิภาวตฺถายาติ อตฺโถฯ อารกฺขสมฺปนฺโนติ อนฺโตอารกฺเขน เจว พหิอารกฺเขน จ สมนฺนาคโตฯ อโยคกฺเขมกาโมติ จตูหิ โยเคหิ เขมภาวํ อนิจฺฉนฺโตฯ ปสยฺหาติ ปสยฺหิตฺวา อภิภวิตฺวาฯ อนุปขชฺชาติ อนุปวิสิตฺวาฯ

ปุพฺพุฏฺฐายีติอาทีสุ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อาสนโต ปฐมตรํ วุฏฺฐาตีติ ปุพฺพุฏฺฐายีฯ ตสฺส อาสนํ ทตฺวา ตสฺมิํ นิสินฺเน ปจฺฉา นิปตติ นิสีทตีติ, ปจฺฉานิปาตีฯ ปาโตว วุฏฺฐาย ‘‘เอตฺตกา กสิตุํ คจฺฉถ, เอตฺตกา วปิตุ’’นฺติ วา สพฺพปฐมํ วุฏฺฐาตีติ ปุพฺพุฏฺฐายีฯ สายํ สพฺเพสุ อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คเตสุ เคหสฺส สมนฺตโต อารกฺขํ สํวิธาย ทฺวารานิ ถเกตฺวา สพฺพปจฺฉา นิปชฺชนโตปิ ปจฺฉานิปาตีฯ

‘‘กิํ กโรมิ , อยฺยปุตฺต ? กิํ กโรมิ อยฺยปุตฺตา’’ติ? มุขํ โอโลเกนฺโต กิํการํ ปฏิสาเวตีติ กิํการปฏิสฺสาวีฯ มนาปํ จรตีติ มนาปจารีฯ ปิยํ วทตีติ ปิยวาทีฯ มิตฺตโตปิ นํ สทฺทเหยฺยาติ มิตฺโต เม อยนฺติ สทฺทเหยฺยฯ วิสฺสาสํ อาปชฺเชยฺยาติ เอกโต ปานโภชนาทิํ กโรนฺโต วิสฺสาสิโก ภเวยฺยฯ สํวิสฺสตฺโถติ สุฏฺฐุ วิสฺสตฺโถฯ

เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – พาลคหปติปุตฺโต วิย หิ วฏฺฏสนฺนิสฺสิตกาเล อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน , วธกปจฺจามิตฺโต วิย อพลทุพฺพลา ปญฺจกฺขนฺธา, วธกปจฺจามิตฺตสฺส ‘‘พาลคหปติปุตฺตํ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ อุปคตกาโล วิย ปฏิสนฺธิกฺขเณ อุปคตา ปญฺจกฺขนฺธา, ตสฺส หิ ‘‘น เม อยํ สหาโย, วธกปจฺจตฺถิโก อย’’นฺติ อชานนกาโล วิย วฏฺฏนิสฺสิตปุถุชฺชนสฺส ปญฺจกฺขนฺเธ ‘‘น อิเม มยฺห’’นฺติ อคเหตฺวา ‘‘มม รูปํ, มม เวทนา, มม สญฺญา, มม สงฺขารา, มม วิญฺญาณ’’นฺติ คหิตกาโล, วธกปจฺจตฺถิกสฺส ‘‘มิตฺโต เม อย’’นฺติ คเหตฺวา สกฺการกรณกาโล วิย ‘‘มม อิเม’’ติ คเหตฺวา ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นฺหาปนโภชนาทีหิ สกฺการกรณกาโล, ‘‘อติวิสฺสตฺโถ เม อย’’นฺติ ญตฺวา สกฺการํ กโรนฺตสฺเสว อสินา สีสจฺฉินฺทนํ วิย วิสฺสตฺถสฺส พาลปุถุชฺชนสฺส ติขิเณหิ ภิชฺชมาเนหิ ขนฺเธหิ ชีวิตปริยาทานํ เวทิตพฺพํฯ

อุเปตีติ อุปคจฺฉติฯ อุปาทิยตีติ คณฺหาติฯ อธิฏฺฐาตีติ อธิติฏฺฐติฯ อตฺตา เมติ อยํ เม อตฺตาติฯ สุตวา จ โข, อาวุโส, อริยสาวโกติ ยถา ปน ปณฺฑิโต คหปติปุตฺโต เอวํ อุปคตํ ปจฺจตฺถิกํ ‘‘ปจฺจตฺถิโก เม อย’’นฺติ ญตฺวา อปฺปมตฺโต ตานิ ตานิ กมฺมานิ กาเรตฺวา อนตฺถํ ปริหรติ, อตฺถํ ปาปุณาติ, เอวํ สุตวา อริยสาวโกปิ ‘‘น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทินา นเยน ปญฺจกฺขนฺเธ อหนฺติ วา มมนฺติ วา อคเหตฺวา, ‘‘ปจฺจตฺถิกา เม เอเต’’ติ ญตฺวา รูปสตฺตกอรูปสตฺตกาทิวเสน วิปสฺสนาย โยเชตฺวาว ตโตนิทานํ ทุกฺขํ ปริวชฺเชตฺวา อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ ตติยํฯ

4. อนุราธสุตฺตวณฺณนา

[86] จตุตฺเถ อรญฺญกุฏิกายนฺติ ตสฺเสว วิหารสฺส ปจฺจนฺเต ปณฺณสาลายํฯ ตํ ตถาคโตติ ตุมฺหากํ สตฺถา ตถาคโต ตํ สตฺตํ ตถาคตํฯ อญฺญตฺร อิเมหีติ ตสฺส กิร เอวํ อโหสิ ‘‘อิเม สาสนสฺส ปฏิปกฺขา ปฏิวิโลมา, ยถา อิเม ภณนฺติ, น เอวํ สตฺถา ปญฺญาเปสฺสติ, อญฺญถา ปญฺญาเปสฺสตี’’ติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ เอวํ วุตฺเต เต อญฺญติตฺถิยาติ เอวํ เถเรน อตฺตโน จ ปเรสญฺจ สมยํ อชานิตฺวา วุตฺเต เอกเทเสน สาสนสมยํ ชานนฺตา เถรสฺส วาเท โทสํ ทาตุกามา เต อญฺญติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อายสฺมนฺตํ อนุราธํ เอตทโวจุํฯ

ตํ กิํ มญฺญสิ อนุราธาติ สตฺถา ตสฺส กถํ สุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ภิกฺขุ อตฺตโน ลทฺธิยํ โทสํ น ชานาติ, การโก ปเนส ยุตฺตโยโค, ธมฺมเทสนาย เอว นํ ชานาเปสฺสามี’’ติ ติปริวฏฺฏํ เทสนํ เทเสตุกาโม ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, อนุราธา’’ติอาทิมาหฯ อถสฺส ตาย เทสนาย อรหตฺตปฺปตฺตสฺส อนุโยควตฺตํ อาโรเปนฺโต ตํ กิํ มญฺญสิ, อนุราธ? รูปํ ตถาคโตติอาทิมาหฯ ทุกฺขญฺเจว ปญฺญเปมิ, ทุกฺขสฺส จ นิโรธนฺติ วฏฺฏทุกฺขญฺเจว วฏฺฏทุกฺขสฺส จ นิโรธํ นิพฺพานํ ปญฺญเปมิฯ ทุกฺขนฺติ วา วจเนน ทุกฺขสจฺจํ คหิตํฯ ตสฺมิํ คหิเต สมุทยสจฺจํ คหิตเมว โหติ, ตสฺส มูลตฺตาฯ นิโรธนฺติ วจเนน นิโรธสจฺจํ คหิตํฯ ตสฺมิํ คหิเต มคฺคสจฺจํ คหิตเมว โหติ ตสฺส อุปายตฺตาฯ อิติ ปุพฺเพ จาหํ, อนุราธ, เอตรหิ จ จตุสจฺจเมว ปญฺญเปมีติ ทสฺเสติฯ เอวํ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิตํฯ จตุตฺถํฯ

5. วกฺกลิสุตฺตวณฺณนา

[87] ปญฺจเม กุมฺภการนิเวสเนติ กุมฺภการสาลายํฯ เถโร กิร วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา ภควนฺตํ ทสฺสนาย อาคจฺฉติฯ ตสฺส นครมชฺเฌ มหาอาพาโธ อุปฺปชฺชิ, ปาทา น วหนฺติฯ อถ นํ มญฺจกสิวิกาย กุมฺภการสาลํ อาหริํสุฯ สา จ สาลา เตสํ กมฺมสาลา, น นิเวสนสาลาฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กุมฺภการนิเวสเน วิหรตี’’ติฯ พาฬฺหคิลาโนติ อธิมตฺตคิลาโนฯ สมโธสีติ สมนฺตโต อโธสิ, จลนากาเรน อปจิติํ ทสฺเสสิฯ วตฺตํ กิเรตํ พาฬฺหคิลาเนนปิ พุฑฺฒตรํ ทิสฺวา อุฏฺฐานากาเรน อปจิติ ทสฺเสตพฺพาฯ เตน ปน ‘‘มา จลิ มา จลี’’ติ วตฺตพฺโพฯ สนฺติมานิ อาสนานีติ พุทฺธกาลสฺมิญฺหิ เอกสฺสปิ ภิกฺขุโน วสนฏฺฐาเน ‘‘สเจ สตฺถา อาคจฺฉิสฺสติ, อิธ นิสีทิสฺสตี’’ติ อาสนํ ปญฺญตฺตเมว โหติ อนฺตมโส ผลกมตฺตมฺปิ ปณฺณสนฺถารมตฺตมฺปิฯ ขมนียํ ยาปนียนฺติ กจฺจิ ทุกฺขํ ขมิตุํ อิริยาปถํ วา ยาเปตุํ สกฺกาติ ปุจฺฉติฯ ปฏิกฺกมนฺตีติ นิวตฺตนฺติฯ อภิกฺกมนฺตีติ อธิคจฺฉนฺติ ฯ ปฏิกฺกโมสานนฺติ ปฏิกฺกโม เอตาสํฯ สีลโต น อุปวทตีติ สีลํ อารพฺภ สีลภาเวน น อุปวทติฯ จิรปฏิกาหนฺติ จิรปฏิโก อหํ, จิรโต ปฏฺฐาย อหนฺติ อตฺโถฯ ปูติกาเยนาติ อตฺตโน สุวณฺณวณฺณมฺปิ กายํ ภควา ธุวปคฺฆรณฏฺเฐน เอวมาหฯ โย โข, วกฺกลิ, ธมฺมนฺติ อิธ ภควา ‘‘ธมฺมกาโย โข, มหาราช, ตถาคโต’’ติ วุตฺตํ ธมฺมกายตํ ทสฺเสติฯ นววิโธ หิ โลกุตฺตรธมฺโม ตถาคตสฺส กาโย นามฯ

อิทานิ เถรสฺส ติปริวฏฺฏธมฺมเทสนํ อารภนฺโต ตํ กิํ มญฺญสีติอาทิมาหฯ กาฬสิลาติ กาฬสิลาวิหาโรฯ วิโมกฺขายาติ มคฺควิโมกฺขตฺถายฯ สุวิมุตฺโต วิมุจฺจิสฺสตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติยา วิมุตฺโต หุตฺวา วิมุจฺจิสฺสติฯ ตา กิร เทวตา ‘‘เยน นีหาเรน อิมินา วิปสฺสนา อารทฺธา, อนนฺตราเยน อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ ญตฺวา เอวมาหํสุฯ อปาปกนฺติ อลามกํฯ สตฺถํ อาหเรสีติ เถโร กิร อธิมานิโก อโหสิฯ โส สมาธิวิปสฺสนาหิ วิกฺขมฺภิตานํ กิเลสานํ สมุทาจารํ อปสฺสนฺโต ‘‘ขีณาสโวมฺหี’’ติ สญฺญี หุตฺวา ‘‘กิํ เม อิมินา ทุกฺเขน ชีวิเตน? สตฺถํ อาหริตฺวา มริสฺสามี’’ติ ติขิเณน สตฺเถน กณฺฐนาฬํ ฉินฺทิฯ อถสฺส ทุกฺขา เวทนา อุปฺปชฺชิฯ โส ตสฺมิํ ขเณ อตฺตโน ปุถุชฺชนภาวํ ญตฺวา อวิสฺสฏฺฐกมฺมฏฺฐานตฺตา สีฆํ มูลกมฺมฏฺฐานํ อาทาย สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวาว กาลมกาสิฯ ปจฺจเวกฺขณา ปนสฺส จ กถํ อโหสีติ? ขีณาสวสฺส เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณา น สพฺพาว อวสฺสํ ลทฺธพฺพา, ติขิเณนาปิ ปน อสินา สีเส ฉิชฺชนฺเต เอกํ ทฺเว ญาณานิ อวสฺสํ อุปฺปชฺชนฺติฯ

วิวตฺตกฺขนฺธนฺติ ปริวตฺตกฺขนฺธํฯ เสมานนฺติ สยมานํฯ เถโร กิร อุตฺตานโก นิปนฺโน สตฺถํ อาหริฯ ตสฺส สรีรํ ยถาฐิตเมว อโหสิฯ สีสํ ปน ทกฺขิณปสฺเสน ปริวตฺติตฺวา อฏฺฐาสิฯ อริยสาวกา หิ เยภุยฺเยน ทกฺขิณปสฺเสเนว กาลํ กโรนฺติฯ เตนสฺส สรีรํ ยถาฐิตํเยว อโหสิฯ สีสํ ปน ทกฺขิณปสฺเสน ปริวตฺติตฺวา ฐิตํฯ ตํ สนฺธาย วิวตฺตกฺขนฺโธ นาม ชาโตติปิ วทนฺติฯ

ธูมายิตตฺตนฺติ ธูมายนภาวํ ฯ ติมิรายิตตฺตนฺติ ติมิรายนภาวํฯ ธูมวลาหกํ วิย ติมิรวลาหกํ วิย จาติ อตฺโถฯ ปญฺจมํฯ

6. อสฺสชิสุตฺตวณฺณนา

[88] ฉฏฺเฐ กสฺสปการาเมติ กสฺสปเสฏฺฐินา การิเต อาราเมฯ กายสงฺขาเรติ อสฺสาสปสฺสาเส ฯ โส หิ เต จตุตฺถชฺฌาเนน ปสฺสมฺภิตฺวา ปสฺสมฺภิตฺวา วิหาสิฯ เอวํ โหตีติ อิทานิ ตํ สมาธิํ อปฺปฏิลภนฺตสฺส เอวํ โหติฯ โน จสฺสาหํ ปริหายามีติ กจฺจิ นุ โข อหํ สาสนโต น ปริหายามิ? ตสฺส กิร อาพาธโทเสน อปฺปิตปฺปิตา สมาปตฺติ ปริหายิ, ตสฺมา เอวํ จินฺเตสิฯ สมาธิสารกา สมาธิสามญฺญาติ สมาธิํเยว สารญฺจ สามญฺญญฺจ มญฺญนฺติฯ มยฺหํ ปน สาสเน น เอตํ สารํ, วิปสฺสนามคฺคผลานิ สารํฯ โส ตฺวํ สมาธิโต ปริหายนฺโต กสฺมา จินฺเตสิ ‘‘สาสนโต ปริหายามี’’ติฯ เอวํ เถรํ อสฺสาเสตฺวา อิทานิสฺส ติปริวฏฺฏํ ธมฺมเทสนํ อารภนฺโต ตํ กิํ มญฺญสีติอาทิมาหฯ อถสฺส ติปริวฏฺฏเทสนาวสาเน อรหตฺตํ ปตฺตสฺส สตตวิหารํ ทสฺเสนฺโต โส สุขํ เจ เวทนํ เวทยตีติอาทิมาห ฯ ตตฺถ อนภินนฺทิตาติ ปชานาตีติ สุขเวทนาย ตาว อภินนฺทนา โหตุ, ทุกฺขเวทนาย กถํ โหตีติ? ทุกฺขํ ปตฺวา สุขํ ปตฺเถติ, ยทคฺเคน สุขํ ปตฺเถติ, ตทคฺเคน ทุกฺขํ ปตฺเถติเยวฯ สุขวิปริณาเมน หิ ทุกฺขํ อาคตเมว โหตีติ เอวํ ทุกฺเข อภินนฺทนา เวทิตพฺพาฯ เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนยเมวาติฯ ฉฏฺฐํฯ

7. เขมกสุตฺตวณฺณนา

[89] สตฺตเม อตฺตนิยนฺติ อตฺตโน ปริกฺขารชาตํฯ อสฺมีติ อธิคตนฺติ อสฺมีติ เอวํ ปวตฺตา ตณฺหามานา อธิคตาฯ สนฺธาวนิกายาติ ปุนปฺปุนํ คมนาคมเนนฯ อุปสงฺกมีติ พทริการามโต คาวุตมตฺตํ โฆสิตารามํ อคมาสิฯ ทาสกตฺเถโร ปน จตุกฺขตฺตุํ คมนาคมเนน ตํทิวสํ ทฺวิโยชนํ อทฺธานํ อาหิณฺฑิฯ กสฺมา ปน ตํ เถรา ปหิณิํสุ? วิสฺสุตสฺส ธมฺมกถิกสฺส สนฺติกา ธมฺมํ สุณิสฺสามาติฯ สยํ กสฺมา น คตาติ? เถรสฺส วสนฏฺฐานํ อรญฺญํ สมฺพาธํ, ตตฺถ สฏฺฐิมตฺตานํ เถรานํ ฐาตุํ วา นิสีทิตุํ วา โอกาโส นตฺถีติ น คตาฯ ‘‘อิธาคนฺตฺวา อมฺหากํ ธมฺมํ กเถตู’’ติปิ กสฺมา ปน น ปหิณิํสูติ? เถรสฺส อาพาธิกตฺตาฯ อถ กสฺมา ปุนปฺปุนํ ปหิณิํสูติ? สยเมว ญตฺวา อมฺหากํ กเถตุํ อาคมิสฺสตีติฯ เถโรปิ เตสํ อชฺฌาสยํ ญตฺวาว อคมาสีติฯ

น ขฺวาหํ, อาวุโส, รูปนฺติ โย หิ รูปเมว อสฺมีติ วทติ, เตน อิตเร จตฺตาโร ขนฺธา ปจฺจกฺขาตา โหนฺติฯ โย อญฺญตฺร รูปา วทติ, เตน รูปํ ปจฺจกฺขาตํ โหติฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เถรสฺส ปน สมูหโต ปญฺจสุปิ ขนฺเธสุ อสฺมีติ อธิคโต, ตสฺมา เอวมาหฯ โหเตวาติ โหติเยวฯ อนุสหคโตติ สุขุโมฯ อูเสติ ฉาริกาขาเรฯ ขาเรติ อูสขาเรฯ สมฺมทฺทิตฺวาติ เตเมตฺวา ขาเทตฺวาฯ

เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – กิลิฏฺฐวตฺถํ วิย หิ ปุถุชฺชนสฺส จิตฺตาจาโร, ตโย ขารา วิย ติสฺโส อนุปสฺสนา, ตีหิ ขาเรหิ โธตวตฺถํ วิย เทสนาย มทฺทิตฺวา ฐิโต อนาคามิโน จิตฺตาจาโร, อนุสหคโต อูสาทิคนฺโธ วิย อรหตฺตมคฺควชฺฌา กิเลสา, คนฺธกรณฺฑโก วิย อรหตฺตมคฺคญาณํ คนฺธกรณฺฑกํ อาคมฺม อนุสหคตานํ อูสคนฺธาทีนํ สมุคฺฆาโต วิย อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสกฺขโย, คนฺธปริภาวิตวตฺถํ นิวาเสตฺวา ฉณทิวเส อนฺตรวีถิยํ สุคนฺธคนฺธิโน วิจรณํ วิย ขีณาสวสฺส สีลคนฺธาทีหิ ทส ทิสา อุปวายนฺตสฺส ยถากามจาโรฯ

อาจิกฺขิตุนฺติ กเถตุํฯ เทเสตุนฺติ ปกาเสตุํฯ ปญฺญาเปตุนฺติ ชานาเปตุํฯ ปฏฺฐเปตุนฺติ ปติฏฺฐาเปตุํฯ วิวริตุนฺติ วิวฏํ กาตุํฯ วิภชิตุนฺติ สุวิภตฺตํ กาตุํฯ อุตฺตานีกาตุนฺติ อุตฺตานกํ กาตุํฯ สฏฺฐิมตฺตานํ เถรานนฺติ เต กิร เถเรน กถิตกถิตฏฺฐาเน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อุปรูปริ สมฺมสนฺตา เทสนาปริโยสาเน อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ เถโรปิ อญฺเญน นีหาเรน อกเถตฺวา วิปสฺสนาสหคตจิตฺเตเนว กเถสิฯ ตสฺมา โสปิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สฏฺฐิมตฺตานํ เถรานํ ภิกฺขูนํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจิํสุ อายสฺมโต เขมกสฺส จา’’ติฯ สตฺตมํฯ

8. ฉนฺนสุตฺตวณฺณนา

[90] อฏฺฐเม อายสฺมา ฉนฺโนติ ตถาคเตน สทฺธิํ เอกทิวเส ชาโต มหาภินิกฺขมนทิวเส สทฺธิํ นิกฺขมิตฺวา ปุน อปรภาเค สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ‘‘อมฺหากํ พุทฺโธ อมฺหากํ ธมฺโม’’ติ เอวํ มกฺขี เจว ปฬาสี จ หุตฺวา สพฺรหฺมจารีนํ ผรุสวาจาย สงฺฆฏฺฏนํ กโรนฺโต เถโรฯ อวาปุรณํ อาทายาติ กุญฺจิกํ คเหตฺวาฯ วิหาเรน วิหารํ อุปสงฺกมิตฺวาติ เอกํ วิหารํ ปวิสิตฺวา ตโต อญฺญํ, ตโต อญฺญนฺติ เอวํ เตน เตน วิหาเรน ตํ ตํ วิหารํ อุปสงฺกมิตฺวาฯ เอตทโวจ โอวทนฺตุ มนฺติ กสฺมา เอวํ มหนฺเตน อุสฺสาเหน ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา เอตํ อโวจาติ? อุปฺปนฺนสํเวคตายฯ ตสฺส หิ ปรินิพฺพุเต สตฺถริ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ เปสิโต อายสฺมา อานนฺโท โกสมฺพิํ คนฺตฺวา พฺรหฺมทณฺฑํ อทาสิฯ โส ทินฺเน พฺรหฺมทณฺเฑ สญฺชาตปริฬาโห วิสญฺญีภูโต ปติตฺวา ปุน สญฺญํ ลภิตฺวา วุฏฺฐาย เอกสฺส ภิกฺขุโน สนฺติกํ คโต, โส เตน สทฺธิํ กิญฺจิ น กเถสิฯ อญฺญสฺส สนฺติกํ อคมาสิ, โสปิ น กเถสีติ เอวํ สกลวิหารํ วิจริตฺวา นิพฺพินฺโน ปตฺตจีวรํ อาทาย พาราณสิํ คนฺตฺวา อุปฺปนฺนสํเวโค ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา เอวํ อโวจฯ

สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ สพฺเพ เตภูมกสงฺขารา อนิจฺจาฯ สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ สพฺเพ จตุภูมกธมฺมา อนตฺตาฯ อิติ สพฺเพปิ เต ภิกฺขู เถรํ โอวทนฺตา อนิจฺจลกฺขณํ อนตฺตลกฺขณนฺติ ทฺเวว ลกฺขณานิ กเถตฺวา ทุกฺขลกฺขณํ น กถยิํสุฯ กสฺมา? เอวํ กิร เนสํ อโหสิ – ‘‘อยํ ภิกฺขุ วาที ทุกฺขลกฺขเณ ปญฺญาปิยมาเน รูปํ ทุกฺขํ…เป.… วิญฺญาณํ ทุกฺขํ, มคฺโค ทุกฺโข, ผลํ ทุกฺขนฺติ ‘ตุมฺเห ทุกฺขปฺปตฺตา ภิกฺขู นามา’ติ คหณํ คณฺเหยฺย, ยถา คหณํ คเหตุํ น สกฺโกติ, เอวํ นิทฺโทสเมวสฺส กตฺวา กเถสฺสามา’’ติ ทฺเวว ลกฺขณานิ กถยิํสุฯ

ปริตสฺสนา อุปาทานํ อุปฺปชฺชตีติ ปริตสฺสนา จ อุปาทานญฺจ อุปฺปชฺชติฯ ปจฺจุทาวตฺตติ มานสํ, อถ โก จรหิ เม อตฺตาติ ยทิ รูปาทีสุ เอโกปิ อนตฺตา, อถ โก นาม เม อตฺตาติ เอวํ ปฏินิวตฺตติ ‘‘มยฺหํ มานส’’นฺติฯ

อยํ กิร เถโร ปจฺจเย อปริคฺคเหตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปสิ, สาสฺส ทุพฺพลวิปสฺสนา อตฺตคาหํ ปริยาทาตุํ อสกฺกุณนฺตี สงฺขาเรสุ สุญฺญโต อุปฏฺฐหนฺเตสุ ‘‘อุจฺฉิชฺชิสฺสามิ วินสฺสิสฺสามี’’ติ อุจฺเฉททิฏฺฐิยา เจว ปริตสฺสนาย จ ปจฺจโย อโหสิฯ โส จ อตฺตานํ ปาปเต ปปตนฺตํ วิย ทิสฺวา, ‘‘ปริตสฺสนา อุปาทานํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺจุทาวตฺตติ มานสํ, อถ โก จรหิ เม อตฺตา’’ติ อาหฯ น โข ปเนวํ ธมฺมํ ปสฺสโต โหตีติ จตุสจฺจธมฺมํ ปสฺสนฺตสฺส เอวํ น โหติฯ ตาวติกา วิสฺสฏฺฐีติ ตตฺตโก วิสฺสาโสฯ สมฺมุขา เมตนฺติ เถโร ตสฺส วจนํ สุตฺวา, ‘‘กีทิสา นุ โข อิมสฺส ธมฺมเทสนา สปฺปายา’’ติ? จินฺเตนฺโต เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ วิจินิตฺวา กจฺจานสุตฺตํ (สํ. นิ. 2.15) อทฺทส ‘‘อิทํ อาทิโตว ทิฏฺฐิวินิเวฐนํ กตฺวา มชฺเฌ พุทฺธพลํ ทีเปตฺวา สณฺหสุขุมปจฺจยาการํ ปกาสยมานํ คตํ, อิทมสฺส เทเสสฺสามี’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺมุขา เมต’’นฺติอาทิมาหฯ อฏฺฐมํฯ

9-10. ราหุลสุตฺตาทิวณฺณนา

[91-92] นวมทสมานิ ราหุลสํยุตฺเต (สํ. นิ. 2.188) วุตฺตตฺถาเนวฯ เกวลํ เหตานิ อยํ เถรวคฺโคติ กตฺวา อิธาคตานีติฯ นวมทสมานิฯ

เถรวคฺโค นวโมฯ

10. ปุปฺผวคฺโค

1. นทีสุตฺตวณฺณนา

[93] ปุปฺผวคฺคสฺส ปฐเม ปพฺพเตยฺยาติ ปพฺพเต ปวตฺตาฯ โอหารินีติ โสเต ปติตปติตานิ ติณปณฺณกฏฺฐาทีนิ เหฏฺฐาหารินีฯ ทูรงฺคมาติ นิกฺขนฺตฏฺฐานโต ปฏฺฐาย จตุปญฺจโยชนสตคามินีฯ สีฆโสตาติ จณฺฑโสตาฯ กาสาติอาทีนิ สพฺพานิ ติณชาตานิฯ รุกฺขาติ เอรณฺฑาทโย ทุพฺพลรุกฺขาฯ เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุนฺติ เต ตีเร ชาตาปิ โอนมิตฺวา อคฺเคหิ อุทกํ ผุสนฺเตหิ อธิโอลมฺเพยฺยุํ, อุปริ ลมฺเพยฺยุนฺติ อตฺโถฯ ปลุชฺเชยฺยุนฺติ สมูลมตฺติกาย สทฺธิํ สีเส ปเตยฺยุํฯ โส เตหิ อชฺโฌตฺถโฏ วาลุกมตฺติโกทเกหิ มุขํ ปวิสนฺเตหิ มหาวินาสํ ปาปุเณยฺยฯ